Οι δέκα καλυτερες ταινίες της δεκαετίας

Αλέξης Σταμάτης - Οι δέκα καλύτερες ταινίες της δεκαετίας
από το ΜIC (mic.gr)

Γιατί ένας λογοτέχνης γράφει για σινεμά; Όταν σκέφτηκα να γράψω για τα δέκα καλύτερα μου σ' αυτή την στήλη, η πρώτη ιδέα ήταν να γράψω για βιβλία. Ύστερα αμέσως μου ήρθε στο νου το σινεμά. Καθόλου τυχαίο, μια και πρόσφατα είχα τελειώσει ένα μυθιστόρημα με τίτλο Σκότωσε ό,τι αγαπάς, (εκδ. Καστανιώτη), στο οποίο ήρωας είναι ένας σκηνοθέτης - σεναριογράφος. Ένα μυθιστόρημα όπου η σχέση των δυο τεχνών παίζει καταλυτικό ρόλο, με το σινεμά να εμφιλοχωρεί έμμεσα ή άμεσα στο corpus του κειμένου, ενώ κινηματογραφικές τεχνικές ενσωματώνονται στο αφηγηματικό ιστό συνυφασμένες και συνδιαλεγόμενες με τις αντίστοιχες λογοτεχνικές.

Ταυτόχρονα η σκέψη μου γύρισε πίσω σε μια αντίστροφη εμπειρία, όταν, πριν από κάποια χρόνια, κλήθηκα να διασκευάσω σεναριακά ένα δικό μου μυθιστόρημα, το Μπαρ Φλωμπέρ, μια εμπειρία που θα μπορούσε και πάλι να έχει τίτλο Σκότωσε ότι αγαπάς, μια και ως σεναριογράφος ήμουν αναγκασμένος, από έναν ποταμό 450 σελίδων, να επιλέξω τα επεισόδια εκείνα που θα ήταν σε θέση να αποδώσουν σε εκατόν είκοσι σκηνές το πνεύμα και το νόημα της αφήγησης. Πιστέψτε με, είναι σαν να σκοτώνεις το παιδί σου...

H σχέση των δυο τεχνών ταυτίζεται σχεδόν με την ηλικία της νεότερης. Λίγα χρόνια μετά τη γένεση του, μόλις το κοινό συνήρθε από το σοκ της "ζωντανής εικόνας", ο κινηματογράφος έψαξε για μύθους -τους βρήκε έτοιμους στη λογοτεχνία. Σχεδόν εκατό χρόνια αργότερα οφείλουμε να παραδεχτούμε πως εν μέρει η έβδομη τέχνη επέστρεψε τα δάνεια: δεν είναι λίγες οι λογοτεχνικές αφηγήσεις που είναι καταλυτικά επηρεασμένες από το σινεμά τόσο σε ζητήματα ρυθμού, σύνθεσης, δομής όσο και σε επίπεδο μοντάζ και "βλέμματος".

Βέβαια, υπό μια έννοια, ο κινηματογράφος γεννήθηκε μέσα από τη λογοτεχνία. Προϋπήρξε της εφεύρεσής του, με τις βασικές του αρχές εγκιβωτισμένες σε μυθιστορήματα κλασικών συγγραφέων, από τον Σταντάλ και τον Μπαλζάκ μέχρι και τον Τζόις ο οποίος στον Οδυσσέα "έβαλε μια κάμερα στο μυαλό ενός χαρακτήρα". Το ζουμ, το κλόουζ απ, το πανοραμίκ, το τράβελινγκ, το παράλληλο μοντάζ υπήρχαν ως αφηγηματικές τεχνικές πολύ πριν ένας σκηνοθέτης στήσει μια κάμερα μπροστά από κάποιους ηθοποιούς, πολύ πριν πρωτομπεί στο θάλαμο του μοντάζ.

Η καίρια διαφορά μεταξύ των δυο τεχνών είναι πως στη λογοτεχνία λέμε μια ιστορία με λέξεις, ενώ στο σινεμά τη λέμε με εικόνες. Το κινηματογραφικό έργο εκκινεί από ένα κείμενο, το σενάριο, το οποίο ωστόσο είναι απλώς ένας μπούσουλας για το γύρισμα, ένα μη-κείμενο. Στη λογοτεχνία φυσικά όλα έχουν να κάνουν με τη λέξη, τη φράση, τη σελίδα.

Επιστροφή στο σινεμά λοιπόν και ιδού οι 10 ταινίες που θεωρώ ότι σφράγισαν την δεκαετία που μας πέρασε.

1. "H ΠΟΛΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ", του Fernando Meirelles

Μια ταινία που ήρθε σαν σοκ. Όταν την είδα ένιωσα πως το σινεμά έτσι όπως το ήξερα αλλάζει. Δεν ήταν εντέλει αυτή η περίπτωση, αλλά μιλάμε για δυναμίτη. Η σκηνή στην ντισκοτέκ μου χει μείνει ακόμη στη μνήμη.

2. "MULHOLLAND DRIVE", του David Lynch

Το καλύτερο ίσως φιλμ του Λιντς που κάποιοι έψαχναν να βρουν τι "σημαίνει". H αποθέωση του show not tell.
Το μότο της ταινίας είναι "A love story in the city of dreams".
Προβολές, όνειρα και φαντασιώσεις σε ένα φιλμ που λειτουργεί ως μια κορδέλα του Mobius (Mobius strip)
Μια επιφάνεια χωρίς "προσανατολισμό" χωρίς "αρχή και τέλος" με μια μόνο πλευρά και μονάχα μια συνιστώσα ορίου.
Αν ένα μυρμήγκι σερνόταν κατά μήκος της κορδέλας θα επανερχόταν στο σημείο εκκίνησης έχοντας διασχίσει κάθε μέρος της κορδέλας χωρίς να διασταυρωθεί με κάποια γωνία.

3. "SYNECDOCHE, NEW YORK", του Philip Kaufman

To πιο πειραματικό φιλμ της δεκαετίας. Τόσο πυκνό που θέλει πολλαπλές αναγνώσεις, μια και είναι ουσιαστικά ένα φιλμικό κείμενο. Μην ξεχνάμε ότι η συνεκδοχή είναι το εκφραστικό-λογοτεχνικό σχήμα κατά το οποίο ένας όρος αντικαθίσταται από έναν άλλο, με τον οποίο βρίσκεται σε σχέση γενικού προς ειδικό ή αντίστροφα.
Η πιο συνηθισμένη μορφή συνεκδοχής είναι η χρήση του μέρους αντί για το όλο (pars pro toto) ή του ενός αντί για τους πολλούς. Και βέβαια, όπως φαίνεται αν "σκάψει κανείς στην ταινία, συνεκδοχή είναι και το αντίστροφο.

4. "LE FILS", των αδελφών Jean Pierre καιi Luc Dardenne

Ένα αριστούργημα μινιμαλισμού και ανθρωπισμού. Εκδίκηση και λύτρωση, και η άγνωστη αιτία του Κακού.

5. "CACHE (HIDDEN)", του Michael Haneke

Πολυδαίδαλο πολυεπίπεδο, ανοιχτό,. Σημασία εδώ έχει το μυστήριο και όχι η λύση του. Μέσα από το φοβερό μυστικό της ζωής ενός βολεμένου διανοούμενου, μιλάει για την ενοχή, την επαφή και την εκούσια αμνησία. Η σκηνή του τέλους, ανθολογίας.

6. "I'M NOT THERE", του Todd Haynes

Η πιο πολυσύνθετη κινηματογραφική βιογραφία ever, ένα παιχνίδι με την ιστορία του σινεμά, που εδράζεται στην προσωπικότητα και την καριέρα του σημαντικότερου ίσως ζώντος καλλιτέχνη της Αμερικής, τον οποίον προσωπικά λατρεύω.

7. "NO COUNTRY FOR OLD MEN", των Joel & Ethan Coen

Εδώ, λογοτεχνία και κινηματογράφος συνεργάζονται αρμονικά, με αποτελμα ένα φιλμ -αναγνωση του βιβλίου του Κόρμακ ΜακΚάρθι με το χαρακτηριστικό στιλ των "μεγάλων αδερφών" του αμερικανικού σινεμά.

8. "LAST DAYS", του Gus Van Sant

Μινιμαλιστικό, σιωπηλό, συνταρακτικό, μοναχικό . Ο Βαν Ζαντ συναντά τον Κερτ Κομπέιν λίγο πριν αποχωρήσει για πάντα. Καμία καλλιτεχνική παραχώρηση, γυμνό και σπαρακτικό.

9. "DISTRICT 9", του Neill Blomkamp

Η μηχανή, η μετανάστευση, η ξενοφοβία, η "Κόλαση του Αλλού" μεσα από ένα μελλοντολογικό διαμάντι. Το πιο ενδιαφέρον φιλμ επιστημονικής φαντασίας εδώ και χρόνια.

10. "MEMENTO", του Christopher Nolan

Μη γραμμική αφήγηση και ταυτόχρονα ένα συγκλονιστικό θρίλερ. Η αμνησία, ο χρόνος, τα γεγονότα, τα θραύσματα της ζωής και της τέχνης. Σε αφηγηματικό επίπεδο, ένα υψηλής τεχνικής "δοκίμιο" για την διαφορά μεταξύ "πλοκής" και ιστορίας".