ΙΕΡΩΝΥΜΟΣ ΜΠΟΣ το rave του Μεσαίωνα

κεντρικό τμήμα του τρίπτυχου " Ο κήπος των Ηδονών ", Μουσείο Prado, Mαδρίτη

Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ι Κ Ο A R T

από τον Αλέξη Σταμάτη

ΙΕΡΩΝΥΜΟΣ ΜΠΟΣ ~1450 - 1516

" Οι απολαύσεις των αισθήσεων"

* ενα κειμενο ηλικαις 14 ετων (1997)

το rave του Μεσαίωνα

" The dreams clash and are shattered- and that I tried to make a paradiso terrestre "

Ezra Pount, Canto CXVIII

Πρωτοαντίκρυσα το τρίπτυχο του Bosch στη Μαδρίτη το 1979. Πρωτοετής φοιτητής αρχιτεκτονικής έκανα το δεύτερο " ενήλικό " μου ταξίδι στην Ισπανία διψασμένος γιά συλλογή εμπειριών. Μεταξύ άλλων, τελείως διαφορετικής φύσεως, εντάσσονταν η επίσκεψή μου στο Prado και στα έργα του Antonio Gaudi, επηρεασμένος περισσότερο από το " Profession Reporter " του Antonioni παρά από τις σπουδές στο κτίριο της Οδού Πατησίων.

Σε ένα δωμάτιο του Μουσείου ανάμεσα σε έργα δύο άλλων Ολλανδών ζωγράφων, του Campin και του Van der Weyden, το παράδοξο και καταιγιστικό τρίπτυχο του Bosch ξεχώριζε σαν τη μυίγα μέσα στο γάλα. Αναγνωρίζοντας στα δύο πλάγια μέρη του τριπτύχου αριστερά τον Παράδεισο και δεξιά την Κόλαση, η προσοχή μου στράφηκε αμέσως στο κεντρικό πάνελ.

Στα λίγα που ήξερα γιά τον ζωγράφο προστέθηκαν οι εξής λεπτομέρειες από το αγγλικό κείμενο: Ο Hieronymus Bosch έζησε και εργάστηκε στο Hertogenbosch από όπου πήρε και το όνομά του. Υπήρξε μέλος της Αδερφότητας της Παναγίας, αφιερωμένης στην Παρθένο Μαρία, αδελφότητας που επεδίωκε την κάθαρση των θρησκευτικών ηθών και αγωνιζόταν εναντίον της διαφθοράς του κλήρου και η λατρεία της οποίας συγκεντρωνόταν στην εικόνα της " Zoete Lieve Vrouw " στην εκκλησία του Αγ. Ιωάννου. Τα μέλη της ήταν τραγουδιστές, οργανίστες και συνθέτες. Το έργο του επηρεάστηκε δραστικά από την μυστικιστική φλαμανδική λογοτεχνία του 14-15ου αιώνα. Πηγές έμπνευσης του υπήρξαν ακόμα τα γοτθικά τερατόμορφα γλυπτά της γενέθλιας του πόλης, τα εραλδικά σύμβολα, ο αποκρυφισμός, η αστρολογία, η χειρομαντεία, η αλχημεία και τα ζωολογικά κείμενα του Μεσαίωνα.

Στο κεντρικό πάνελ έβλεπα ένα ειδυλλιακό τοπίο με λίμνες γεμάτο γυναικεία και αντρικά γυμνά κορμιά που περιεργάζονται πάσης φύσεως καρπούς, περιτριγυρίζονται από μιά ποικιλία περίεργων ζώων και πτηνών και ερωτοτροπούν ασυστόλως σε πάσης φύσεως συνδυασμούς χωρίς όμως να απεικονίζεται η γενετήσια πράξη per se. Ο φωτισμός είναι διάχυτος, τα χρώματα ζεστά, οι ίσκιοι απουσιάζουν. Στο πίσω μέρος υπάρχει μιά λίμνη με πέντε ονειρικές κατασκευές μπροστά από τους λόφους που χάνονται στον ορίζοντα. Μπροστά στο πάρκο, η αποθέωση των σαρκικών απολαύσεων. Το πάρκο υπήρξε ανέκαθεν ένας ερωτικός τόπος, ένας τόπος της φύσης και του έρωτα, μιά μικρογραφία του Παραδείσου, όπου ενυπάρχουν λουλούδια, πουλιά , τρεχούμενο νερό, πηγές. Το όλο θέαμα αποπνέει με την πρώτη ματιά μιά αίσθηση ερωτικής απελευθέρωσης, χαράς και απόλαυσης. Αισθάνθηκα σαν να βρίσκομαι μπροστά στο Woodstock του 16ου αιώνα, σε ένα Μεσαιωνικό rave. 'Εμεινα εκστατικός μπροστά στην υπέροχη οπτασία της μοναξιάς των εραστών, που αποσπασμένοι από τον κόσμο χαίρονται την φύση και τους ευατούς τους μέσα σε ένα πανυγύρι της αθωότητας, σε μιά ναρκισσιστική απόλαυση σε αυτή την θρησκευτική αλληγορία του έρωτα. `Ενας κόσμος των αισθήσεων έξω από τον χρόνο, γεμάτος ποίηση, αινίγματα και απρόοπτα.

Μιά πιό προσεκτική ματιά όμως έθετε ορισμένα ερωτήματα.`Ενα ζευγάρι, απομονωμένο σε ένα διαφανές κέλυφος, μοιάζει να φυλακίστηκε γιά την αμαρτία του, ένας νέος μπήγει λουλούδια στους γοφούς του εραστή του (;), ( σκηνή που θα ξαναδούμε στο Underground του Kustorica με την πόρνη), ένας άντρας με το κεφάλι μέσα στο νερό και πουλιά ανάμεσα στα σκέλια. Το φαινομενικά ευδαιμονικό τοπίο υπονομεύεται από μία μυστική δύναμη, μία παράξενη ουσία που επιδρά εκτρεπτικά στους ανθρώπους , παρασύροντας τους στην υπερβολή. Ποιά είναι άραγε η ηρωίνη , το ekstasy του κατά Μπός επίγειου Παράδεισου ; Οι γυμνές εύθραυστες φιγούρες,ανασφαλείς και ανέστιες μοιάζουν από τη μία χαρούμενες και από την άλλη καταδιωγμένες. Αυτός ο τόπος του αναμάρτητου ερωτισμού μοιάζει με την επιστροφή στον αποενοχοποιημένο σεξουαλισμό. Τα παιδιά των λουλουδιών βρίσκονται εδώ, αθώα και υπνωτισμένα, χλωμά και ανασφαλή. Παρόλο που οι ανθρώπινες φιγούρες μοιράζονται κάτι κοινό κατά ομάδες, κανείς δεν δίνει ιδιαίτερη σημασία στους γείτονές του, σπρώχνωντας τους μακριά η αγνοώντας τους παθητικά. Κάθε μονάδα ή μικρή ομάδα βιώνει την προσωπική της περιπέτεια, δεν έχει ανάγκη τους άλλους, απολαμνάνει την δική της εμπειρία. Ο Μπός κρυφοκοιτάζει έναν, χωρίς Θεό , απελευθερωμένο παράδεισο αφιερωμένο στον εξατομικευμένο άνθρωπο. Στο δεξί κάτω άκρο του πίνακα βλέπουμε την μοναδική ενδεδυμένη φιγούρα να δείχνει προς την γυμνή σύντροφό του. Πρόκειται άραγε γιά τον Αδάμ που κατηγορεί την Εύα γιά την επικείμενη πτώση ; Η είναι ο ίδιος ο Bosch που μας καταδεικνύει την γυναίκα σαν την πηγή της ζωής σαν τον φορέα της απόλαυσης ;

Το έργο λειτουργει εξ` ίσου εντυπωσιακά σαν σύνολο όσο και αποσπασματικά. Γιά την πλήρη απόλαυση του θα χρειαζόταν κανείς διαδοχικά zoom που να αποκαλύπτουν τις λεπτομέρειες τις γεμάτες κρυφά σύμβολα, υπαινιγμούς και ερμηνευτικές ενδείξεις. Απομονωμένες οι λεπτομέρειες δημιουργούν ένα πλήθος ανεξάρτητων υπο - πινάκων, με μία ευρύτητα θεμάτων. Το σύμπαν του Bosch είναι καλειδοσκοπικό, φαντασμαγορικό και ερμητικό ταυτόχρονα. Σπασμένα κελύφη στα οποία εισχωρούν στρεβλωμένα σώματα, υδρογείοι με σφηνωμένα ακόντια και ενσφηνωμένους ψηλούς κρυσταλλικούς πύργους, αλαβάστρινους σωλήνες, σφαίρες και δοχεία εν είδη δοκιμαστικών οργάνων έτοιμα να επεξεργαστουν τα ζωικά υγρά, κάθετες τομές κατασκευών που αποκαλύπτουν τα εντόσθια των μορφών, το κοίλο και η καμπύλη , η σφαίρα και η ευθεία. Σταθερές ο ουρανός και το νερό. `Ενα σύμπαν εν εγρηγόρσει, που διαρκώς αλλάζει. Τα πρόσωπα φαίνονται εγκαταλελειμένα, εν'αναμονή. Οι κατασκευές μοιάζουν σαν να έχουν φτιαχτεί από θεικό χέρι. Ο άνθρωπος στο μεταίχμιο, στο τεντωμένο σκοινί, σε μιά ενδιάμεση εποχή με στοιχεία από διαφορετικές περιόδους. Και τα πλάσματα, μυθικής καταγωγής, επιμειξίες ειδών. Δίδυμα και τρίδυμα είδη σε απίθανους συνδυασμούς. Το ζώο που εισχωρεί στον άνθρωπο. Ιπτάμενα όντα, μισά ζώα μισά πουλιά, άνθρωποι καβάλα σε τερατόμορφα ζώα, ψάρια που πετάνε ( άλλο ένα μοτίβο που χρησιμοποίησε ο Kustoritsa στο "Arizona Dream" ). `Ενα έργο χαίον, πυρέσσον, στο μεταίχμιο του ρεαλισμού και της φαντασίας, της σάτιρας και της ενόρασης, μία πινακοθήκη των στρεβλώσεων του πραγματικού, ένα όνειρικό ταξίδι στην πραγματικότητα και στις μεταμορφώσεις της. Τα ασημαντότερα πράγματα αποκτούν μυθικό χαρακτήρα, τα συστατικά στοιχεία της πραγματικότητας υπερβάλλονται και συναρμολογούνται σε μιά ιδιότυπη μορφική κατασκευή που περιλαμβάνει ταυτόχρονα το όλον σαν μερικό και το μερικό σαν όλον.

Οι μεγάλοι κοίλοι ολόκληροι η ξεφλουδισμένοι καρποί όπου έχουν καταφύγει αρκετοί νέοι δημιουργούν ένα στενό περιβάλλον που ευνοεί μοιραία την έλξη, την επαφή, την κατάκτηση. Τα φρούτα συμπιέζονται και ρουφούνται από τους εραστές παραπέμποντας σε σεξουαλικά όργανα. Κυριαρχεί η φράουλα, συνδεδεμένη με την απόλαυση και ακολουθεί το κεράσι, που συμβολίζει τη γυναίκα. `Ενα φρούτο άλλωστε ήταν η αιτία της πτώσης από τον Παράδεισο. Σε αντίθεση με την εμπρός και την πίσω λίμνη, όπου τα δύο φύλα χαίρονται μαζί το νερό, στην μεσαία βλέπουμε να υπάρχουν μόνο γυναίκες που επιδίδονται σε ένα πνευματικό , καθαρτικό λουτρό ενώ οι άντρες δημιουργούν ένα παγανιστικό γαιτανάκι καβάλα σε άλογα, καμήλες, γρύπες, μονόκερους, τίγρεις, χοίρους. Πουλιά όλων των ειδών συμπλέκονται με τα σώματα και τα ζώα. Ερεθισμένοι από την παρουσία των γυναικών σκηνοθετούν ένα φρενήρες αρσενικό σοου με ακροβατικά. Η δύναμη της γυναίκας αναδεικνύεται με την τοποθέτησή της στο κέντρο του κύκλου και γύρω της τους αρσενικούς θαυμαστές.

`Οπως κάθε αίνιγμα το έργο είναι ανοιχτό σε διάφορες ερμηνείες. Το κεντρικό πάνελ μας παρουσιάζει την ευδαιμονία του επίγειου παράδεισου ή ένα τεράστιο όργιο ; Ο Θεός είναι πανταχού παρόν ή απουσιάζει τελείως αφήνωντας τον άνθρωπο αχαλίνωτο, στα πρόθυρα της καταστροφής και της πτώσης; ( Μην ξεχνάμε πως το επόμενο τμήμα είναι η Κόλαση, το προηγούμενο ο Παράδεισος ). Είναι αυτό το ενδιάμεσο στάδιο, είναι η πραγματικότητα, το sein του Bosch ; Οι κριτικοί τις Τέχνης στο σημείο αυτό εμφανίζονται διχασμένοι. Ερμηνεύει άραγε τα σχόλια του Αγίου Αυγουστίνου στους Ψαλμούς του Αγίου Γρηγορίου στο Βιβλίο του Ιώβ ; Είκονογραφεί τους πιστούς του Αδάμ τον 2ο αιώνα, που θεωρούσαν ότι με τη γύμνωση ανακτούν την αρχαία αθωότητα; Πρόκειται γιά μιά αλληγορία των Hermanos του Ελεύθερου Πνεύματος, τους θρησκευόμενους γυμνιστές του 15ου αιώνα ; Φαίνεται πως το έργο θα μείνει ανοιχτό σε ποικίλες ερμηνείες γιά καιρό ακόμα. Αυτό που είναι φανερό είναι πως σε όλη την σύνθεση υποβόσκει η υπόμνηση της αέναης αλλαγής, της αβεβαιότητας του κόσμου. Η όραση, η αφή και η μη-αφή είναι οι κυρίαρχες αισθήσεις. Γεγονότα συμβαίνουν η πρόκειται να συμβούν. Η αναμονή, στοιχείο στενά συνδεδεμένο με την έννοια της απόλαυσης, είναι πασίδηλη στα βλέμματα και στις κινήσεις των προσώπων.

Οι κατασκευές στο πάνω μέρος του πίνακα, παγωμένα στατικές, installations από κοχύλια, τζαμια, και κρυσταλλική, πετρωμένη βλάστηση, δεν ακολουθούν κανένα αρχιτεκτονικό κανόνα. Οι γυμνές φιγούρες αποζητουν καταλύματα γιά να στεγάσουν τον έρωτά τους , μαζεύονται σε καρπούς, σε κοχύλια, σε ένα διαφανές κέλυφος εν είδη μήτρας, συναθροίζονται πάνω σε μυθικά πλάσματα που παίζουν τον ρόλο πλοίων, δεν απομακρύνονται ποτέ από το ζωογόνο και ζωοδότες ύδωρ. Το ένα σύμβολο διαδέχεται το άλλο με ιλλιγγιώδη ταχύτητα σε μιά διαρκώς μεταμορφούμενη τοπολογία. Στο πίσω μέρος μιά σειρά ρεαλιστικών λόφων μοιάζουν να να ανήκουν στον δικό μας κόσμο και ο κήπος να μετεωρίζεται ανάμεσα στο πραγματικό και στο ονειρικό, μία ουτοπική νησίδα μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας.

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο Bosch καταδικάζει αυτό που ζωγράφισε, ότι αποζητούσε την ενοχή γιά το θανατηφόρο αμάρτημα της Λαγνείας σε ένα πίνακα με τόσο διεγερτικά χρώματα, τέτοια εικαστική καθαρότητα και κυρίως τέτοια αίσθηση του αθώου και της ευδαιμονίας. Περισσότερο διερωτάται και ο ίδιος αφήνοντας ανοιχτά ερωτήματα: Είναι η απόλαυση αμαρτία; Πρέπει ο άνθρωπος να ζεί γιά το σήμερα; Είναι ο Θεός πανταχού παρών;

Ο Bosch είχε διδαχθεί πως η αμαρτία παρουσιάζεται με το πιό διεγερτικό πρόσωπο και ότι πίσω από την φυσική ομορφιά κρύβεται ο θάνατος και η καταδίκη. Tα θέματά του είναι τα θέματα που κυριαρχούν στην Ευρώπη του Μεσαίωνα: Η Τελική Κρίση, ο θάνατος, οι αμαρίες της σάρκας. `Αραγε εδώ μας παρουσιάζει έναν κίβδηλο παράδεισο η ομορφιά του οποίου οδηγεί τον άνθρωπο στην καταστροφή η το μεταίχμιο των δύο άκρων, την πραγματικότητα στην ευδαιμονική της φάση ; `Ενα είναι βέβαιο. Ο κήπος του Παραδείσου είναι αιώνιος. Ο κήπος των Ηδονών πεπερασμένος.

*" Να αγκαλιάσω εκείνη την μονάκριβη και ακτινοβόλα, που οι άγγελοι ονομάζουν Λεονώρα, και είπε το κοράκι: `Ποτέ πιά αυτή η ώρα` ".