ΠΟΛ ΟΣΤΕΡ: Η ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ

ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΟ ΔΩΜΑΤΙΟ

Το τελευταίο βιβλίο του Πολ Όστερ που διάβασα, με τίτλο «Travels in the Scriptorium», μια μικρή έκδοση 130 σελίδων, είναι ίσως η επιτομή της έως τώρα δημιουργίας του συγγραφέα από το Μπρούκλιν. Μια σύνοψη ολόκληρης της δουλειάς του, διαποτισμένη στον Κάφκα και τον Μπέκετ. Ένα απίθανο πείραμα με την αφήγηση, ένα βιβλίο πανέξυπνο και συγκινητικό που είναι μια καλή αφορμή για να ξεκινήσω αυτό το άρθρο.
Ένας άνθρωπος, ο κύριος Μπλανκ, κάθεται σε ένα δωμάτιο. Δεν έχει καμία ανάμνηση από την προηγούμενη μέρα και δεν ξέρει πως βρέθηκε εκεί. Υπάρχει μια κάμερα στην οροφή που καταγράφει την κάθε του κίνηση. Σε ένα γραφείο υπάρχουν φωτογραφίες και σωροί χαρτιά. Τα αντικείμενα – όπως η ΛΑΜΠΑ, η ΚΑΡΕΚΛΑ, έχουν πάνω τους μια επιγραφή που αναφέρει το τι είναι το καθένα. Διάφοροι άνθρωποι επισκέπτονται τον κύριο Μπλανκ, ενώ εκείνος διαβάζει μια αποσπασματική ιστορία, για την οποία του ζητείται να βρει ένα τέλος.
Φυσικά, τα πράγματα, όπως πάντοτε στον Οστερ, ενέχουν κι άλλα, επάλληλα επίπεδα. Η νοσοκόμα που τον επισκέπτεται λέγεται Άννα Μπλουμ. Ήταν κάποτε παντρεμένη με κάποιον Ντέιβιντ Τζίμερ, που έχει πεθάνει. Ιδού αμέσως δυο χαρακτήρες από το «In the Country of Last Things» και από το «The Book of Illusions», αλλά μην νομίζετε πως οι διακειμενικές επισκέψεις τελειώνουν εδώ... Υπάρχουν αρκετοί ακόμα ήρωες του συγγραφέα που θα εμπλακούν στην ιστορία. Ολόκληρος σχεδόν ο Οστερ συγκεντρώνεται σε ένα δωμάτιο, μεγεθύνεται, συμπυκνώνεται κι απλώνει σε ένα αφηγηματικό ταξίδι, στο οποίο ο συγγραφέας παιζει με τη φωτιά και την τιθασεύει.
Ένα βιβλίο, πραγματικό δώρο για τους φαν του Όστερ, αλλά και εξαιρετικά χρήσιμο για όποιον θέλει να μάθει περισσότερα για αυτό το μυστηριώδες παιχνίδι που λέγεται συγγραφή μια και ο δημιουργός δεν κάτι τίποτα άλλο παρά να ανακατεύει τα «κουζινικά» του.

ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ
Όπως είχα γράψει και παλαιοτέρα σε ένα τεύχος του Διαβάζω, είχα την τύχη το 2004 να γνωρίσω προσωπικά τον Πολ Όστερ και να γίνουμε φίλοι. Συναντηθήκαμε κάποιες φορές και κάναμε τουλάχιστον δυο μεγάλες κουβέντες, η μια εκ των οποίων θυμάμαι κράτησε... πέντε ώρες.
Είναι γνωστό ότι τα θέματα του Οστερ έχουν να κάνουν πολύ με το ζήτημα της μοίρας. Το πώς τα γεγονότα καθορίζουν τη ζωή ενός ανθρώπου, τι τα γέννησε, πως θα μπορούσε κάποιος να εχει πάρει έναν άλλο δρόμο και, κυρίως, τι σημασία εχει η τύχη σε όλη αυτή τη διαδρομή. Στα βιβλία του επίσης μπορεί κανείς να βρει και κάποιες εμμονές στο στόρι. Ιδιωτικοί ντετέκτιβ που προσπαθούν να λύσουν αινιγματικούς γρίφους και χαρακτήρες που εξαφανίζονται αλλάζοντας το όνομα τους είναι από τα βασικά μοτίβα το, αλλά και πρωταρχικά εργαλεία για την εξερεύνηση του μείζονος θέματος που τον απασχολεί: εκείνο της ταυτότητας. Ο καλός του φίλος Σάλμαν Ρουσντί, παρατηρεί εύστοχα: «Σίγουρα υπάρχουν επαναλήψεις στα βιβλία του Οστερ , όπως το ζήτημα της εξάρθρωσης του εγώ και της εισβολής του αγνώστου. Τα βιβλία του αποτελούν μια επίμονη εξερεύνηση για το πως μια ζωή μπορεί να στραφεί σε διαφορετικές κατευθύνσεις και, έτσι, ανεξάρτητα της τεχνικής επεξεργασίας τους, συγγενεύουν όλα μεταξύ τους».
Ο Όστερ (όπως ισχυρίζεται και ο συγγραφεας Γκάραν Χόλκομπ) κάπου μοιάζει με τον Μπέκετ (τον οποίον μάλιστα ο Όστερ συνάντησε στα 24 του) υπό την έννοια ακριβώς της εμμονής με το θέμα της ταυτότητας. Τον απασχολεί, σχεδόν εξαντλητικά, από τι εξαρτάται, το πώς «κατασκευάζεται» η ταυτότητα ενός ανθρώπου. Οι ήρωες του είναι ακούραστοι εξερευνητές, που θέτουν διαρκώς ερωτήματα για το νόημα της ζωής, ταξιδεύοντας ακαταπαυστα, συνήθως μόνοι τους, στις αχανείς εκτάσεις της γενέτειρας ηπείρου τους, στο κατόπι καταστάσεων οι οποίες στις περισσότερες περιπτώσεις δεν τους είναι οικείες.
Στην περίπτωση που οι χαρακτήρες δεν εχουν πάρει τους δρόμους, τότε το ταξίδι είναι εσωτερικό, όπως συμβαίνει στην ακραία περίπτωση του ήρωα του «Scriptorium», όπου όλα συμβαίνουν σε ένα μικρό δωμάτιο. Εδώ μάλλον ο Όστερ παίζει με την περίφημη φραση του Πασκάλ: «Όλες οι δυστυχίες του ανθρώπου απορρέουν απ' την ανικανότητά του να καθίσει σ' ένα δωμάτιο μόνος και σιωπηλός». Όπως και να χει, η ανθρώπινη Οδύσσεια, εσωτερική ή εξωτερική, είναι πανταχού παρούσα στο έργο του. Τελικά, φαίνεται να λέει ο Όστερ, μόνο μεσα από την «κατασκευή της πραγματικότητας» μπορεί ο άνθρωπος να προσεγγίσει την πραγματική του φύση. Κι εκεί ο συγγραφέας παιζει με τα όριο της αλήθειας και της μυθοπλασίας ακροβατώντας στη λεπτή γραμμή που τα χωρίζει, θολώνοντας τα νερά μεταξύ της παραγράφου που εχει βιωθεί και εκείνης που εχει γραφτεί.
Το αποτέλεσμα είναι αφηγήσεις παλίμψηστα, σαν ρωσικές κούκλες, με ιστορίες ενσωματωμένες μέσα σε άλλες ιστορίες. Συχνά οι πολλαπλές αφηγήσεις διακλαδώνονται με αναπάντεχους τρόπους, σαν μια περιπλοκή συγχορδία που ίσως είναι κατανοητή μονό σε μυημένα ώτα. Η κάθε φωνή ανταγωνίζεται μια άλλη, ο ένας χαρακτήρας τον άλλο σε ένα αέναο σπιράλ.
Σε αυτόν τον πολυπρισματικό κόσμο δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί από τους κεντρικούς ήρωες του Οστερ είναι συγγραφείς. Συγγραφείς, οι οποίοι ύστερα από μια προσωπική τραγωδία προσπαθούν να ανασυνθέσουν τη ζωή τους. Η αφορμή συνήθως ερχεται από ένα εξωτερικό γεγονός που οδηγεί τον συγγραφεα -ήρωα σε μια δαιδαλώδη αναζήτηση. Στην ουσία όμως ερευνώντας για τον άλλο (ή το άλλο) ερευνά τον εαυτό του. Πρόκειται για ιστορίες που μιλούν για την ιδία τη συγγραφή και τον συγγραφέα, για την απουσία και την παρουσία, για την αλήθεια και την επινόηση, εντέλει για το ίδιο το ζήτημα της μυθοπλασίας.

ΣΥΜΠΤΩΣΕΙΣ
Οι συμπτώσεις παίζουν καίριο ρόλο στο σύμπαν του Όστερ με τη μοίρα να ρίχνει παντού βαριά της σκιά της. Χαρακτήρες που ξαναβρίσκουν τυχαία τους χαμένους γονείς τους, τυχαίες συναντήσεις που καταλήγουν σε κοσμογονικές αλλαγές ζωής, η ζωή τυλιγμένη στην μπίλια της ρουλέτας…
Θυμάμαι, κάποια στιγμή του διηγήθηκα μια απίστευτη ιστορία που μου συνέβη κατά τη διάρκεια της συγγραφής του βιβλίου μου «Μπαρ Φλωμπέρ», ενός βιβλίου που μιλά ουσιαστικά για την αναζήτηση του πατέρα, όταν, εντελώς τυχαία, μέσω της προτροπής ενός αγνώστου, τοποθέτησα την τελική σκηνή - όπου ο κεντρικός ήρωας επιτέλους λύνει τα της καταγωγής του και βρίσκει τον βιολογικό αλλά και πνευματικό του πατέρα - στα Λαγκάδια Αρκαδίας. Τα Λαγκάδια εντέλει αποδείχτηκε πως ήταν ο τόπος της δικής μου καταγωγής, κάτι που έμαθα συγκλονισμένος αφού είχα γράψει το βιβλίο… Την «δύναμη» αυτή την ονόμασα, κάπως ρομαντικά, «ο Άγγελος της Αφήγησης». Όμως ο Όστερ με διόρθωσε: «Δεν είναι συμπτώσεις αυτά, είναι η ‘Μηχανική της Πραγματικότητας’, έτσι δουλεύει ο κόσμος».
Με μια φραση η συμπύκνωση της πεζογραφίας του.

Για το ΔΙΑΒΑΖΩ
Αλέξης Σταμάτης